Polska. Opowieść o dziejach niezwykłego narodu 966-2008 - Adam Zamoyski

Po co tłumaczyć i wydawać po polsku historię naszego kraju pisaną w Anglii dla cudzoziemców? Sam się nad tym zastanawiałem, a z początku nawet byłem przeciw. Ale już raz dałem się namówić na wydanie polskie wcześniejszej syntezy, która, ku mojemu zdziwieniu, została bardzo dobrze przyjęta. Chyba właśnie dlatego, że była pisana w klimacie angielskim i że spogląda na nasz kraj i nasze dzieje z zewnątrz. Obecna książka jest trochę inna. Powstała właściwie przez przypadek, ponieważ najpierw mój wydawca angielski chciał tylko wznowić poprzednią,

a ja, przejrzawszy ją, zorientowałem się, że zupełnie nie nadaje się do naszych czasów - choć była pisana tylko ćwierć wieku temu.

Historia, a raczej, jak jest pojmowana, leży u sedna tożsamości każdego narodu i ma ogromny wpływ na to, jak on się zachowuje. Dla nas Polaków jest to niezmiernie istotne,

ponieważ sposób, w jaki od prawie trzystu lat pojmujemy nasze dzieje, waha się dramatycznie pod wpływem wypadków, nad którymi nie mamy żadnej kontroli.  Przez cały okres rozbiorów,

a potem znów pod okupacją niemiecką i później sowiecką aż po 1989 rok polscy historycy badali przeszłość w dużym stopniu z potrzeby wytłumaczenia naszych niepowodzeń

i ku pokrzepieniu serc (stąd zapewne bierze się ten nieznośny splot kompleksów wyższości i niższości, który jest jedną z naszych najgorszych cech narodowych). W XIX wieku,

podczas gdy inne narody spisywały swe dzieje jako opowieść postępu i powodzenia, tworząc piękne mity narodowe, myśmy się borykali z naszą klęską i szukali pocieszenia w mesjanizmie. Teraz widzę, że ta moja wcześniejsza książka w jakiejś mierze także powstawała pod wpływem takich potrzeb.

W 1989 roku naród polski wyzwolił się i odzyskał niepodległość, więc te dążenia nagle zniknęły. Mało tego. Kiedy w latach osiemdziesiątych XX wieku trzeba było opisać coś,

co się zakończyło katastrofą, starając się wytłumaczyć, jak do niej doszło, teraz należało opisać coś, co się zakończyło triumfem. Już nie było potrzeby ubolewać nad liberum veto  (ponieważ doprowadziło do katastrofy), tylko je opisywać jako ciekawy fenomen, który w jakimś sensie może nawet się przyczynił do ostatecznego triumfu.

W 1989 roku wyswobodziliśmy się spod jarzma sowieckiego, ale nie wyzwoliliśmy się spod nałogów psychologicznych, w które uzbroiliśmy się przez długie lata niepowodzeń i upokorzeń. Zbiorowe pojęcie naszej historii nadal cechuje cały zestaw emocjonalnych i pseudoreligijnych odruchów, które przeszkadzają w uczciwej i zrównoważonej dyskusji na jej temat. Ta książka jest skromna próbą uwolnienia się od nich i chociaż dużo ją łączy z poprzednią, zupełnie inaczej podchodzi do wielu rzeczy, szczególnie do tych okresów i tematów, które wydawały się dotychczas najbardziej bolesne i wymagające delikatnego traktowania. Pisząc ją, starałem się wyzbyć emocji, obserwować chłodnym okiem zarówno aspekty budujące,

jak i kompromitujące, poważne i dziwaczne, tragiczne i śmieszne, i wydaje mi się, że takie spojrzenie na naszą wspólną przeszłość każdemu Polakowi nie może zaszkodzić.

Adam Zamoyski, Londyn 2011